Lực lượng Thủy Quân Lục Chiến Việt Nam Cộng hòa có nguồn gốc từ thời kỳ Pháp thuộc. Năm 1949, theo Thỏa ước Pháp-Việt, lực lượng vũ trang của Chính phủ Quốc gia Việt Nam sẽ bao gồm lực lượng Hải quân, với tổ chức và huấn luyện do phía Hải quân Pháp đảm nhiệm. Năm 1951, Pháp đề nghị phương án phát triển Hải quân Việt Nam, theo đó sẽ thành lập hai Sư đoàn Hải quân, do Pháp chỉ huy. Tháng 3 năm 1952, Sắc lệnh số 2 của Đế chế Pháp chính thức xác lập Hải quân Việt Nam. Tới năm sau, hai Sư đoàn Hải quân được thiết lập.[1]

Năm 1953, Chính phủ Pháp và Việt Nam đồng ý tăng Lục quân lên 57 Tiểu đoàn Bộ binh, đảm nhận nhiệm vụ tấn công. Các chiến dịch này mở rộng ra cả vùng duyên hải của Việt Nam, nên việc mở rộng Hải quân cũng được xét đến. Trong khi việc các đội Giang thuyền nên nằm dưới sự chỉ huy của Lục quân hay Hải quân còn chưa được định đoạt, thì phó Đô đốc Pháp Auboyneau đề xuất việc thành lập 1 Binh chủng Thủy quân Lục chiến Việt Nam. Năm 1954, khi người Pháp bắt đầu rút khỏi Việt Nam, thì Binh chủng Thủy quân Lục chiến đã bao gồm một Bộ chỉ huy, bốn Đại đội đường sông, một Tiểu đoàn đổ bộ.[2]

Hình thành và phát triển

Thuỷ quân Lục chiến Việt Nam Cộng hòa được thành lập ngày 1/10/1954 tại Nha Trang với danh xưng ban đầu là Lực lượng Bộ binh Hải quân (Nghị định số 991/NĐ ngày 13/10/1954 của Phủ Thủ tướng) do Trung tá Lê Quang Trọng làm Chỉ huy trưởng đầu tiên. Bộ Chỉ huy đặt tại Bộ Tổng Tham mưu ở đường Trần Hưng Đạo, Sài Gòn. Trước đó, đơn vị đầu tiên của Sư đoàn, Tiểu đoàn 1 đổ bộ (về sau có danh hiệu là Quái Điểu) đã được thành lập tại Nha Trang vào tháng 8/1954. Đến ngày 1 tháng 6 năm 1955, Bộ Chỉ huy Bộ binh Hải quân dời về trại Cửu Long, Thị Nghè, Sài Gòn.

Tháng 4/1956, Lực lượng Bộ binh Hải quân cải danh thành Thuỷ quân Lục chiến, trực thuộc Quân chủng Hải quân và đặt dưới quyền điều động của Bộ Tư lệnh Hải quân. Cũng trong năm này, Tiểu đoàn 2 Trâu Điên khét tiếng được thành lập tại Rạch Dừa, sau đó chuyển về Cam Ranh. Thành tích nổi bật nhất của Tiểu đoàn chính là Chiến thắng Đầm dơi tại Cà Mau.

Năm 1957, Tiểu đoàn 3, biệt danh là Sói Biển được thành lập, Tiểu đoàn được Việt Nam Cộng hòa ghi nhận thành tích sau trận Đông Hà trong mùa hè 1972, với sự kiện 700 tay súng của Tiểu đoàn đã tham gia cùng các đơn vị khác ngăn cản thành công đà tiến của QĐNDVN có xe tăng và pháo tầm xa yểm trợ suốt thời gian trách nhiệm cho đến khi Tiểu đoàn có lệnh bàn giao vùng trách nhiệm cho đơn vị bạn.

Cùng năm, Binh chủng Thủy Quân Lục Chiến được nâng cấp thành Liên đoàn với quân số 2.300 quân nhân do Thiếu tá Lê Nguyên Khang chỉ huy.

Năm 1961, Tiểu đoàn 4, biệt danh là Kình Ngư được thành lập tại Thị xã Vũng Tàu và đặt hậu cứ ở trong Thị xã, khi vừa mới thành lập, Tiểu đoàn đã cùng với Hải Quân mở ngay chiến dịch truy quét Tiểu đoàn U Minh tại vùng rừng U Minh.

Từ năm 1960 cho đến khi tan hàng vào năm 1975, ngoại trừ Tiểu đoàn 4 đóng ở Vũng Tàu, Bộ Tư lệnh cùng các đơn vị Yểm trợ đóng ở Thị Nghè, Sài Gòn thì toàn bộ phần còn lại của Sư đoàn đều đóng ở căn cứ Sóng Thần, Rừng Cấm, quận Thủ Đức.

Ngày 1 tháng 1 năm 1962, Liên đoàn Thủy quân Lục chiến được cải danh thành Lữ đoàn, tách khỏi Hải quân và được đặt dưới quyền điều động trực tiếp của Bộ Tổng tham mưu. Cũng trong năm này, để yểm trợ cho các Tiểu đoàn Thủy quân Lục chiến, Tiểu đoàn 1 Pháo binh Lôi Hỏa được thành lập gồm 2 pháo đội 75 ly và 1 pháo đội 105 ly.

Lúc này Lữ đoàn đã có quân số là 3.300 quân gồm 1 Bộ Chỉ huy Lữ đoàn, 4 Tiểu đoàn tác chiến và 1 Tiểu đoàn Pháo binh cơ hữu cùng với các đơn vị Yểm trợ.

Năm 1963, Tiểu đoàn 2 Trâu Điên đã đánh trận đầu tiên ở Đầm Dơi thuộc Tiểu khu An Xuyên. Cũng trong năm này, toàn bộ Lữ đoàn đã mở 2 cuộc hành quân "Sóng tình thương" vào Mật khu Đỗ Xá tuy nhiên không có xảy ra giao tranh.

Năm 1964, Lữ đoàn thành lập Tiểu đoàn 5 Hắc Long. Đây cũng là năm đen tối của Thủy quân Lục chiến khi Tiểu đoàn 4 Kình Ngư lọt vào ổ phục kích của Trung đoàn 27 Bình Giã của đối phương ở vùng rừng cao su Bình Giã thuộc Tiểu khu Phước Tuy. Trong trận Bình Giã, Tiểu đoàn chịu thiệt hại nặng và thương vong hơn 60% quân số, Tiểu đoàn trưởng và Tiểu đoàn phó đều tử trận.

Năm 1965, Lữ đoàn Thủy quân Lục chiến có 5 Tiểu đoàn tác chiến, 1 Tiểu đoàn Pháo Binh và các Đại đội Yểm trợ Thủy bộ, Quân Y, Công Binh, Viễn Thám và Huấn luyện. Do nhu cầu chiến thuật tăng phái đi từng Khu chiến thuật nên Lữ đoàn chia thành 2 Chiến đoàn A và B. Chiến đoàn A (còn gọi là Chiến Đoàn An Dương Vương), Chiến Đoàn B (còn gọi là Chiến Đoàn Bắc Bình Vương).

Cũng trong năm này, Lữ đoàn Thủy quân Lục chiến cùng với Sư đoàn Nhảy dù và các Liên đoàn Biệt động quân, trở thành các Lực lượng Tổng trừ bị dưới quyền điều động trực tiếp của Bộ Tổng tham mưu.

Ngày 08/4/1965, Tiểu đoàn 2 Trâu Điên được tăng phái cho Sư đoàn 22 Bộ Binh đã đánh bại 1 Trung đoàn thuộc Sư đoàn 3 Sao Vàng tại Phụng Dư, Tiểu khu Bình Định.

Năm 1966, Tiểu đoàn 2 Trâu Điên được tăng phái dưới quyền sử dụng của Sư đoàn 1 Bộ binh,[3] từ An Hòa (Huế) di chuyển ra Quảng Trị và bị phục kích tại Phong Điền, Thừa Thiên. Tiểu đoàn đã phản phục kích và đánh lui Trung đoàn đối phương tại đây nhưng mất Tiểu đoàn trưởng Lê Hằng Minh[4] cùng với 42 quân nhân khác tử trận và gần 100 người bị thương trong đó có Trung úy Nguyễn Xuân Phúc. Năm này cũng là năm Tư lệnh Thủy quân Lục chiến, Thiếu tướng Lê Nguyên Khang được thăng lên cấp Trung tướng. Cuối năm 1966, Tiểu đoàn 6 Thần Ưng được thành lập

Năm 1968 là năm tác chiến ác liệt của Thủy quân Lục chiến khi tất cả các Tiểu đoàn đều tham gia các cuộc hành quân giải tỏa quanh thành phố Sài Gòn, Chiến đoàn A hành quân tác chiến tại Huế trong dịp Tết Mậu Thân 1968.Ngày 1 tháng 1 năm 1968, Lữ đoàn được nâng lên cấp Sư đoàn, Chiến đoàn A được cải danh thành Lữ đoàn 147 (gồm các Tiểu đoàn 1, 4 và 7), Chiến đoàn B cải danh thành Lữ đoàn 258 (gồm các Tiểu đoàn 2, 5 và 8). Các đơn vị Yểm trợ như Quân y, Truyền tin, Công binh, Viễn thám, Huấn luyện được biên chế lên cấp Tiểu đoàn. Cuối năm 1969, Tiểu đoàn 8 Ó Biển và Tiểu đoàn 9 Mãnh Hổ cùng với Tiểu đoàn 2 Pháo Binh Thần Tiễn được thành lập, đồng thời thành lập Lữ đoàn 369 (gồm các Tiểu đoàn 3, 6 và 9). Quân số của Sư đoàn lúc này đạt mức 9.300 quân nhân. Đầu năm 1970, Tiểu đoàn 3 Pháo binh Nỏ Thần và Bệnh viện Lê Hữu Sanh thuộc Tiểu đoàn Quân y được thành lập.

Cho đến khi nổ ra các cuộc hành quân tiến sang Campuchia của Quân Lực Việt Nam Cộng hòa, Sư đoàn đã hoàn chỉnh gồm Bộ chỉ huy Sư đoàn, 3 Lữ đoàn tác chiến và các đơn vị yểm trợ, Tiểu đoàn Huấn luyện, Khối Bổ Sung, Bệnh viện Lê Hữu Sanh. Tổng quân số của toàn Sư đoàn là 16.000 quân nhân.

Năm 1971, Sư đoàn được trực thăng vận đến Khe Sanh tham gia Chiến dịch Lam Sơn 719, các Lữ đoàn làm nút chặn cho các đơn vị khác là Sư đoàn Nhảy dù, Sư đoàn 1 Bộ binh, Lữ đoàn 1 Kỵ binh và Liên đoàn 1 Biệt động quân rút lui. Lữ đoàn 147 gồm các Tiểu đoàn 1, 4, 7 chịu thiệt hại nặng, mất hơn 70% quân số khi Quân Giải phóng mở cuộc tấn công vào phòng tuyến của Lữ đoàn. Đây được coi là chiến dịch thất bại nặng nề nhất của Sư đoàn Thủy quân Lục chiến tính đến thời điểm đó.

Sau Chiến dịch Lam Sơn 719, Tiểu đoàn 9 được tăng phái cho Sư đoàn 1 Bộ binh giải tỏa Động A Tây, thu hồi 100 thi hài đồng ngũ.

Trong năm 1972, cả ba Lữ đoàn Thủy quân Lục chiến cùng với Sư đoàn 3 Bộ binh thay phiên nhau chống đỡ cuộc tấn công dữ dội và thần tốc của quân Giải phóng và sau khi Quảng Trị mất, Lữ đoàn 258 và Lữ đoàn 369 nhận lệnh trấn đóng tuyến đầu của Quân đoàn I chặn đối phương tại tuyến sông Mỹ Chánh để Lữ đoàn 147 mở các cuộc tấn công giới hạn qua bên kia sông nhằm phá hủy các nỗ lực tiếp liệu và tuyến tiếp vận của đối phương, sau đó cùng với Sư đoàn Nhảy dù mở cuộc phản công tái chiếm cổ thành Đinh Công Tráng (Quảng Trị) với phần lớn sức tấn công là từ yểm trợ Không quân của Mỹ. Quân đội Giải phóng đã trụ vững tại thành cổ suốt 81 ngày đêm, làm phá sản kế hoạch chiếm thành cổ trong 2 tuần của tướng Ngô Quang Trưởng và Sư đoàn Thủy quân Lục chiến. Giải phóng quân chỉ bắt đầu rút từ đêm ngày 14/9 đến cuối ngày 15 do nước lũ dâng cao không thể tiếp tục chi viện và tiếp tế cho các tuyến phòng thủ trong thành. Tuy phải rút nhưng họ đã giành được lợi thế về mặt chiến lược, giúp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Mặt trận dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam có lợi thế lớn trên bàn đàm phán Paris, đồng thời làm phá sản ý đồ tái chiếm bờ bắc sông Thạch Hãn của Quan lực VNCH. Ngày 16/9/1972, lính của 2 Tiểu đoàn 3 và 6 Thủy quân Lục chiến đã kéo cờ lên Thành Cổ. Để tái chiếm được Cổ Thành, hơn 3.500 lính Thủy quân Lục chiến tử trận và hàng ngàn lính khác bị thương. Đây cũng là lần cuối cùng mà các Tiểu đoàn Thủy quân Lục chiến dành chiến thắng về mặt chiến thuật (dù kết quả này có được là nhờ sự giúp sức rất lớn của Mỹ) trước khi Hiệp Định Paris được ký kết.

Cuối năm 1972 đầu năm 1973, Sư đoàn tham gia các cuộc hành quân "Sóng Thần" nhằm tái chiếm các vùng khác của tỉnh Quảng Trị, nhưng đều bị quân Giải phóng đánh lui. Đến cuối tháng 1/1973, khi Hiệp định Paris được ký, Sư đoàn cũng đã kiệt sức do tổn thất quá lớn.

Từ cuối năm 1973 đến giữa năm 1974, thành lập Biệt đội Sóng Thần với quân số hơn 100 tay súng, sau đó giải tán và sáp nhập vào Tiểu đoàn 2 Trâu Điên.

Đầu năm 1975, Sư đoàn thành lập thêm Lữ đoàn 468 do Đại tá Ngô Văn Định[5], Lữ đoàn trưởng Lữ đoàn 258 kiêm chỉ huy gồm 3 Tiểu đoàn 14, 16, 18 và Tiểu đoàn 4 Pháo binh. Lữ đoàn mới này tiếp nhận hậu cứ Sóng Thần và được tăng phái hành quân tảo thanh tại Long An, sau đó ra Vùng I gia nhập các cuộc hành quân chung của Sư đoàn. Quân số lúc này của Sư đoàn là 20.000 quân nhân. Là một trong 2 Sư đoàn có quân số cao nhất trong tổng số các đại đơn vị thuộc Quân Lực VNCH (Sư đoàn còn lại là Sư đoàn Nhảy Dù).

Sư đoàn Thuỷ quân Lục chiến là đơn vị cơ động nhất trong QLVNCH. Đơn vị được thành lập theo đà phát triển của chiến tranh, chia sẻ gánh nặng với các đơn vị bạn. Sư đoàn được đánh giá là một trong những đơn vị chiến đấu tốt nhất của QLVNCH, lời nhận xét này được đưa ra từ nhận định của các sỹ quan Hoa Kỳ, đặc biệt là Thủy quân Lục chiến Hoa Kỳ. Tất cả các quân nhân trong Sư đoàn, từ sĩ quan cho đến binh sĩ đều là tình nguyện. Sư đoàn đã lập được nhiều thành tích, tham gia nhiều mặt trận, từ thành phố, rừng rậm, các vùng duyên hải ven biển và đồng bằng lầy lội... Với những thành tích đạt được, Sư đoàn được tặng thưởng dây biểu chương ba màu Tam hợp Bảo quốc Huân chương trên ngực áo.

Tan rã và đầu hàng

Tháng 3 năm 1975, Sư đoàn nhận lệnh bỏ tuyến phòng ngự phía nam sông Thạch Hãn rút về phòng ngự Đà Nẵng, nhưng do mệnh lệnh lung tung và phối hợp không đồng nhất nên Lữ đoàn 147 gồm 1 Chi đoàn Thiết giáp (tăng phái), các Tiểu đoàn 1, 4, 7 và Tiểu đoàn 1 Pháo binh đang chờ tại cửa Thuận An (Huế) để tàu Hải quân vào đón với quân số hơn 4.000 quân bị Quân đội Giải phóng bao vây tấn công, chỉ có hơn 200 sĩ quan và binh sĩ được tàu Hải quân vào đón, số còn lại chống cự cho đến khi hết đạn hoặc vứt bỏ vũ khí và bỏ trốn khỏi đơn vị, phần còn lại của Lữ đoàn bị bắt, Lữ đoàn chính thức tan hàng tại đây. Lữ đoàn 369 gồm các Tiểu đoàn 3, 6, 9 và Tiểu đoàn 3 Pháo binh đóng tại Đại Lộc, Tiểu khu Quảng Nam được lệnh rút về Đà Nẵng thì Trung tá Nguyễn Xuân Phúc Lữ đoàn trưởng và Lữ đoàn phó Trung tá Đỗ Hữu Tùng[6] bị mất tích (đến nay vẫn chưa tìm thấy tin tức, được xem như đã tử trận) khi đang điều động các đơn vị chiến đấu. Lữ đoàn tự tháo chạy và tan hàng.

Khác với số phận của 2 Lữ đoàn trên, Lữ đoàn 258 và Lữ đoàn 468 đang đóng tại đèo Hải Vân may mắn được tàu Hải quân vào đón nên còn nguyên vẹn quân số rút về Vũng Tàu.

Vào những ngày cuối tháng Tư, Lữ đoàn 258 đặt dưới quyền điều động của Quân đoàn III, Lữ đoàn 468 phòng ngự ở Tổng kho Long Bình, còn Lữ đoàn 147 và 369 tái bổ sung tại Vũng Tàu. Ngày 22/4/1975, Trung tá Nguyễn Đằng Tống được Tư lệnh Sư đoàn là Thiếu tướng Bùi Thế Lân cử giữ chức Lữ đoàn trưởng 468 thay thế Đại tá Ngô Văn Định được điều động về chỉ huy Lữ đoàn 147. Lực lượng thủy quân lục chiến cuối cùng ở nội thành Sài gòn đã phối hợp cùng với một số xe thiết giáp và chiến hạm ven sông lập chốt phòng ngự tại Cầu Thị Nghè để phòng ngự trụ sở bộ tư lệnh Hải quân Việt Nam Cộng hòa. Đa số Thủy quân Lục chiến hạ vũ khí khi Tổng thống Dương Văn Minh ra lệnh đầu hàng. Riêng Tiểu đoàn 2 Trâu Điên đang đóng tại Thủ Đức vẫn còn chống cự tới chiều tối cùng ngày mới đầu hàng. Họ làm lễ chào cờ đơn vị lần cuối và bàn giao toàn bộ vũ khí cho đối phương.